در مکتب طب سنتی ایران، یکی از مهم‌ترین راه‌ها‌ی نگهداری تندرستی (حفظ الصحه) و پیشگیری از بیماریها (تقدمه الحفظ)، به‌کار بستن پاکسازی‌های بدنی گوناگون است. حکمای مکتب طب سنتی ایران برای پیشگیری از پیدایش مواد زاید و تباه در بدن و یا دفع آنها تدابیری اندیشیده بودند تا مردمان با مزاج‌ها‌ی گوناگون بدانند که به مقتضای کیفیت سرشتی و اقتضائات بدنی و مشخصات محیطی و زیستی خود، باید چه پاکسازی‌هایی را انجام دهند تا از مزاج تندرستانه بیرون نروند یا اگر دچار بیماری شدند بتوانند آسان‌تر و زودتر به تندرستی بازگردند. این بایست و نبایست‌ها هم با نگاهی کل‌ّنگرانه و با دیدی باز به موضوع تندرستی انسان بیان شده و هم از نکته‌سنجی‌ها و ریزبینی‌ها‌ی فراوان آکنده است و بخش‌ها‌یی بس خواندنی از کتب طب سنتی را دربر میگیرد.
یکی از اقسام پاکسازی‌های بدنی حجامت است که با وجود رواج در جامعۀ ما، جنبه‌های علمی آن در آموزه‌های مکتوب حکما هنوز به اندازۀ کافی شناسانده نشده است. امید است که این نوشتار کوتاه برای آگاهی خوانندگان از برخی آموزه‌های کاربردی حکمای بزرگ در بارۀ حجامت همراه با تیغ زدن و خروج خون (حجامت با شَرَط) مفید باشد.
حجامت همراه با خونگیری چه میکند و چه کسانی نیاز به این گونه حجامت دارند؟
حجامت همراه با خونگیری، یک روش پاکسازی بخشهای سطحی بدن از مواد و اخلاطی است که یا طبیعی هستند و صرفاً مقدارشان به‌طور غیرعادی افزایش یافته و در بدن انباشته شده‌اند و/ یا اینکه دچار دگرگونی گشته و به حالت غیرطبیعی درآمده و در بدن تجمّع یافته‌اند. باید دانست که به تصریح حکیمان بزرگ، حجامت همراه با خونگیری فقط موادی را که در مویرگ‌های پوست و عضلات سطحی بدن گرد آمده‌اند خارج میکند و برخلاف فصد یک روش پاکسازی عمقی به شمار نمی‌آید. در واقع در حجامت همراه خونگیری، هدف طبّی این است که بخشهای محیطی بدن از خلط‌ها‌ی زاید و/ یا تباه پاکسازی شوند. از این رو حکما گفته‌اند که اگر نشانه‌ها‌ی زیادی و/ یا تباهی خون یا اخلاط دیگر در اعضای محیطی بدن پدید نیامده است، نباید حجامت کرد زیرا نه تنها نیازی به آن نیست بلکه موجب خروج مواد لازم و مورد نیاز عضو، و سبب ضعف عضو نیز میشود.
از سوی دیگر اگر این نشانه‌ها امتلاء بسیار شدید و فراگیر را نشان دهند، یا فرد بسیار تنومند و فربه باشد باز هم نباید حجامت کرد زیرا نمی‌تواند به اندازۀ کافی مواد تباه یا افزایش‌یافته را به‌خصوص از بخشهای داخلی‌تر و عمقی بدن دفع کند و سودی برای شخص ندارد؛ در چنین حالتی بیمار نیازمند آن است که پس از تمهیدات مقدماتی فصد شود.
نکتۀ مهم دیگر این است که اگرچه حجامت میتواند بخشی از یک طرح درمانی برای دفع اخلاط انباشته‌شده در بدن باشد امّا به‌خصوص در مورد امتلائات بلغمی و صفراوی و سودایی به‌جز برخی استثنائات بسیار خاص و کم شایع، حجامت هرگز نباید پیش از درمانهای مقدماتی تغذیه‌ای و دارویی انجام شود. به‌کار بستن این درمانهای مقدّماتی غذایی و دارویی، بسیار ضروری است زیرا مادّۀ مزاحم، باید قابلیت و آمادگی دفع از راه عروق مویرگی را پیدا کند و به اصطلاح حکما «نضج» بیابد و به قوامی برسد که قابل ورود به عروق باریک در سطح بدن شود، پس از آن است که در روزهای شانزدهم و هفدهم ماه قمری -یعنی هنگامی که مادّه نضج یافته در بافت‌های محیطی بدن به حداکثر تجمّع می‌رسد- میتوان هدفمندانه همان مادۀ مزاحم مورد نظر را که به عروق مویرگی سطحی کشیده شده است، از آن عروق کشید و دفع کرد. بدون درنظر داشتن این ملاحظات، حجامت موجب دفع مواد بی‌زیان و مفید از بدن میشود و به ضعف عضو منجر میگردد، مثلاً اگر فردی با شکایت از بی‌خوابی و با تشخیص سوءمزاج سوداوی مغز بلافاصله تحت حجامت قرار گیرد نه تنها مادۀ سودا در مغز کاهش نمی‌یابد بلکه حتی غلیظ‌تر میشود و موجب ضعف سیستم عصبی نیز میگردد. همچنین کسانی که به قصد کاهش غلظت خون حجامت میکنند باید بدانند که در صورت رعایت نکردن این تدابیر و در نظر نگرفتن زمان مناسب حجامت، غلظت خونشان افزایش می‌یابد.
از سوی دیگر کسانی که تندرست هستند و مزاج صحّی سرد یا خشک دارند، یا دچار خشکی و سردی در پوست و عضلات هستند نباید روش‌های دفعی که موجب کاهش گرمی و تری بدن میشود به کار ببندند که از جملۀ این روش‌ها حجامت است. از همین رو گفته شده است که پس از شصت سالگی نباید حجامت کرد زیرا موجب غلبۀ خشکی بر پوست و عضلات میگردد.
دکتر مجید انوشیروانی
دستیار ارشد رشتۀ تخصصی طب سنتی ایران
دانشگاه علوم پزشکی تهران
مواضع انجام حجامت
- جلوی سر: ی(حجامت) ن ناحیه مضر حس و ذهن است.
کسی که حجامت می کند باید متوجه وجود شریان بزرگی که نزدیک موضع حجامت است باشد، پس بایستی مراقب موضع
شریان باشد تا تیغ به آن نخورد چرا که اگر تیغ به آن برخورد کند باعث خونریزی شده و به سختی قطع می شود. اگر این شریان
قطع شود به شنوایی و بینایی و همچنین ذهن آسیب می رسد.
2- حجامت هامه:
الف ) محل آن : حجامت بالای سر می باشد. اگر شست را میان دو ابرو قرار دهیم انگشت نشانه ( ابهام) به هر کجای سر که رسید محل حجامت سر است.
ب) کاربرد:
1- اختلاط عقل
2- سرگیجه حقیقی ( دوار)
3- سنگینی سر و تن
4- بیماریها ی چشم
5- سبوسه
6- جذام
7- درد کلیه
8- آماس بیضه
9- کند شدن سفیدی مو
این سخن عام نیست بلکه در اکثر موارد باعث افزایش سفیدی مو
می شود. بسته به وضعیت بیمار این تاثیر متفاوت است.
ج) عوارض جانبی:
- اختلال در فهم و حافظه
- ردائت فکر و امراض مزمنه
- در کسانیکه بیم نزول الماء ( آب مروارید) وجود دارد نباید انجام شود مگر در موارد مقتضی.
د) در لسان روایات: این حجامت به عنوان نجات بخش آمده است و به عنوان شفای بسیاری از بیماریها از آن ذکر شده است از جمله جنون ، جذام ،برص ، کسالت، خواب آلودگی ، درد دندان ، نابینایی و سر درد.
3- قمحدوه ( پس سر):
الف) محل: روی استخوان پس سری همان موضع برجسته ای که بالای فقرات گردن است و در زمان افتادن انسان به زمین اصابت می کند.
ب) کاربرد: 1- بیشترین منفعت حجامت پس سر و هامه بیماریهای چشم است.
2- سنگینی سر
3- درد گوش و آماسهای آن
4- پاکسازی سر
ج )عوارض جانبی: مانند حجامت هامه
4- نقره: این حجامت جانشین فصد اکحل و در برخی منابع مانند التصریف ، جانشین فصد قیفال است. این حجامت باید پس از استفراغ کامل بدن انجام یابد.
الف) محل: گودی گردن
ب) کاربرد: 1- سنگینی ابروان و سر 6- سردرد نبض دار
2- مشکلات چشم 7- غلبه خون در سر
3- نزول الماء 8- گشادی سوراخ عنبیه
4- بد بویی دهان 9- زکام و نزله
5- رطوبت جفن 10- قرحه در بینی
ج) عوارض جانبی :
فراموشی : به همین جهت در شرع ممنوع شده است ولی این مختص به حجامت با تیغ است. همچنین اگر کمی پایین تر حجامت کنیم رفع عارضه می شود. در برخی منابع نیز اعتیاد به این حجامت باعث فراموشی شمرده شده است.
در مواردی که دماغ سرد است و یا بیمار مبتلا به نزله است نباید حجامت نقره انجام داد لذا در پیران و کسانی که بیماری سرد در سر دارند باید از آن اجتناب کنند.
د) در روایات : برای سنگینی سر مفید بیان شده است.
5- اخدعین:
این حجامت جانشین فصد قیفال و در برخی منابع باسلیق است.
الف) محل: اخدعین دو رگ بر گردن است . حجامت این ناحیه روی شانه و دو طرف گردن انجام میشود. اما می توان آن
را بر یکی از اخدعین انجام داد.
ب) کاربرد : 1- ارتعاش سر
2- درد سر و شقیقه( میگرن)
3- درد چشم و گوش و بینی
4- ریش های دندان
5- خناق
در این موارد نافع تر از فصد گردن است.
ج) عوارض جانبی:
- رعشه سر: صاحب بحرالجواهر معتقد است حجامت اخدعین در افراد ضعیف الدماغ باعث رعشه سر می شود. ولی صاحب کتاب کامل الصناعه مداومت بر آن را باعث رعشه سر می داند.
تذکر: در این نوع از حجامت به دلیل وجود شریانهای مهم در این ناحیه نباید تیغ ها را عمیق زد.
د) در روایات: مفید برای ناراحتیهای چشم و صورت بیان شده است که باعث بهبود جریان خون در عضلات و عروق سر می شود.
6- کاهل ( مهره های پشت یا میان دو شانه ) :
این حجامت جانشین فصد باسلیق و در برخی منابع باسلیق و اکحل است .
الف) محل : بین دو کتف حدود مهره ها ی T2-T4 روی ستون فقرات
می باشد.
ب) کاربرد: - درد شانه
- درد حلق
- خفقان خونی
- ربو و تنگی نفس و سرفه و امتلاء و سل
ج) عوارض جانبی : - باعث ضعف دهانه معده ( در صورتیکه مقابل معده باشد)
- خفقان که منجر به تپش قلب و غش می شود.
برای رفع این عوارض بایستی کمی بالاتر حجامت را انجام داد. اگر مکانی که در بالا ذکر شد یعنی بالای مهره T4 رعایت شود مقصود حاصل است. اما اگر به منظور درمان سرفه و خلط خونی ( هموپتیزی)
حجامت می کنیم بایستی کمی پایین تر حجامت کنیم.
د) در روایات: این حجامت مفید در رفع خفقان و التهاب ناشی از امتلاء و زیادی حرارت شناخته شده است. همچنین
مکان آن توسط جبرئیل به پیامبر آموزش داده شده است.
7- حجامت تحت ذقن ( زیر زنخدان – زیر چانه) :
این حجامت جانشین فصد چهار رگ دو لب است .
الف) محل: زیر چانه
ب) کاربرد: 1- پاکسازی سر و فکین
2- امراض صورت
3- امراض دهان
4- امراض لثه و دندان
5- درد گلو
6- سستی و فروهشتگی زبان
ج) عوارض جانبی: بیان نشده است.
د) در روایات: برای دردهای دهان و فساد لثه مفید شناخته شده است.
8- حجامت کبد:
الف) محل: در محل تقاطع دو خطی که از T11 و زاویه تحتانی اسکاپوئید روی دنده 10 ایجاد می شود.
ب) کاربرد: آماس و حرارت جگر .
ج) عوارض: عوارض ذکر نشده است .
9- حجامت طحال :
الف) محل: مانند کبد اما در سمت چپ
ب) کاربرد: کسی که زهر خورده باشد.
ج) عوارض: ذکر نشده است.
10- حجامت پهنه یا قطن یا سه بند یا حجامت بین الورکین :
الف) محل: میان هر دو سرین یا فرود کمرگاه می باشد. استخوان سه بند همان استخوان ساکروم است و این
حجامت روی ناحیه L5-S1 انجام می شود. این حجامت در بعضی کتب طبی مانندکامل الصناعه به نام حجامت بین الورکین ذکر
شده است .
افضل این حجامت آن است که کمی پائینتر از مهره های کمر ی کاملاًٌ بین دو باسن قرار گیرد.
ب) کاربرد: - بواسیر و خونریزی ناشی از آن
- زحیر (پیچش)
- آماس مقعد و درد آن
- افراط خون حیض
- حرارت کلیه
- منی خونی
- آماس گر م بیضه
- خارش واژن
- دملهای ناحیه مزبور
- خارش پشت و ران
- باد مثانه و رحم
- نقرس
- داء الفیل
- خارش مقعد
ج)عوارض جانبی : 1- کاهش قوت جنسی درمردان ( در صورتیکه بدون وجود ضرورت و خارج از اندازه انجام شود. )
2- باعث لاغری کلیه می شود .
3- چربی کلیه را آب می کند.
نکته: این حجامت با آتش( با تیغ یا بدون تیغ) همین اثر را دارد ولی با تیغ قویتر است به جز در بیماریهای ریحی که بدون تیغ قوی تر است.
د) در روایات : این حجامت بعنوان حجامت فریادرس بیان شده است.
11- حجامت ران یا سر فخذین:
1) قدام ران : الف) محل: در قسمت فوقانی رانها از جلو انجام می شود.
ب) کاربرد: 1- خارش و ورم بیضه وخارش قضیب
2- آمنوره
3- جراحات ران
4- زخمهای ران و ساق
ج) نحوه انجام آن: باید انسان بنشیند و پاهایش را دراز کند و هر دو پا را به هم چسبانده و
محجمه را در قسمت فوقانی رانها قرار دهد . تیغ زدن باید بعد از مکش بسیار صورت گیرد.
2) خلف ران: الف ) نحوه انجام آن : بیمار در حالت خوابیده به شکم ، محجمه را از پشت روی رانها قرار می دهند
ب) کاربرد: آماس و زخمهای نشیمنگاه
ج) عوارض: ذکر نشده است.
14- حجامت ساقین: جانشین فصد دوصافن و یا فصد دو پاشنه پا است . این حجامت در زنان سفیدرو با پوست متخلخل و خون
رقیق از فصد صافن بهتر است.
الف) محل: یک وجب بالاتر از قوزک پا یا 4 انگشت زیر زانو کمی مایل به خارج می باشد.
ب) کاربرد آن : 1- کاهش امتلاء چون خون را از همه بدن می کشد.
2- تصفیه خون
3- سرگیجه
4- صرع ، مالیخولیا
5- تاریکی چشم
6- دردهای کلیه و رحم و مثانه
7- آمنوره
8- بواسیر
تبادل
لینک هوشمند
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت:
